ΔΟΥΚΑΣ ΝΕΟΦΥΤΟΣ (1760 - 1845)

Γεννήθηκε στα Άνω Σουδενά (σημερινά Άνω Πεδινά) του Ζαγορίου το 1760, όπου και έμαθε τα πρώτα γράμματα. Αφού έμεινε ορφανός από πατέρα στα δέκα του χρόνια, αφιερώθηκε από τη μητέρα του στο Μοναστήρι της Ευαγγελίστριας στο χωριό του. Ακολούθως, χειροτονήθηκε ιεροδιάκονος και ιερέας και συνέχισε τις σπουδές του πρώτα στα σχολεία των Ιωαννίνων κι έπειτα του Μετσόβου, όπου παρέδιδε ιδιωτικά μαθήματα σε αρχοντικές οικογένειες. Στα 1786 ήταν εφημέριος και δάσκαλος ιδιωτικών μαθημάτων στο Βουκουρέστι, ενώ φοιτούσε και στην Ελληνική Ακαδημία, όπου δίδασκε ο Λάμπρος Φωτιάδης. Γρήγορα ξεχώρισε για το οξύ πνεύμα του, την επιμέλεια, τη φιλομάθεια και τον τί­μιο χαραχτήρα του κι έστρεψε το ενδιαφέρον του στην ορθή διαπαιδαγώγηση των νέων. Για το λόγο αυτό συνέταξε μια μεθοδική γραμματική της ελληνικής γλώσσας με τίτλο «Τερψιθέα».

 Το 1803 μετέβη στη Βιέννη και διετέλεσε Εφημέριος του Ιερού Ναού «Άγιος Γεώργιος» της Ελληνικής Κοινότητας. Για δώδεκα χρόνια προσπάθησε να καταρτίσει πνευματικούς ηγέτες και να εμφυσήσει το μήνυμα της ελευθερίας. Συνέβαλε με όλες του τις δυνάμεις στην Ελληνική Κοινότητα της Βιέννης, ενισχύοντας την πολιτιστική της δραστηριότητα και επιδιώκοντας με κάθε μέσο το φωτισμό των νέων της εποχής.

Το 1815, μετά το θάνατο του Λάμπρου Φωτιάδη και μετά από πρόσκληση της Ελληνικής Κοινότητας Βουκουρεστίου, πήγε στο Βουκουρέστι. Αφιερώθηκε στην ανασυγκρότηση της Σχολής και με τις προσπάθειές του αύξησε τον αριθμό των εξήντα μαθητών σε τετρακόσιους. Έχοντας αντιληφθεί τη σημασία της παιδείας και τη συμβολή του κλήρου εστίασε στη δημιουργία μορφωμένων κληρι­κών. Τα λόγια του είναι χαρακτηριστικά :

«οι ιερείς δεν αρκεί να είναι απλώς αγαθοί και όμοιοι τοις πολλοίς, αλλ' άρχοντες όντες των άλλων και οδηγοί, οφείλουσι δια ταύτα να είναι και άριστοι και των άλλων υπε­ρέχοντες αρετή και σοφία, φως όντες των υπ' αυτοίς και οφθαλμός εν όλω τω σώματι, επειδή χαρακτήρ του ιερέως και γνώρισμα πρώτιστον έστι το διδάσκειν».

Έτσι, προέτρεπε τους πλού­σιους Έλληνες, τους Αρχιερείς και τα Ηγουμενοσυμβούλια των Μοναστηριών να θέσουν ως στόχο τη μόρφωση πνευματικά και ηθικά άριστων νέων, κατάλληλων για τους βαθμούς της Ιεροσύνης. Συχνά άσκησε κριτική στον κλήρο της εποχής που δεν επιτελούσε ούτε τον πνευματικό ούτε τον εκπαιδευτικό του ρόλο. Οι θέσεις του προκάλεσαν αντιδράσεις και ορισμένοι Αρχιερείς τον κατήγγειλαν ως αιρετικό.

Προκειμένου για την πνευματική καλλιέργεια του υπόδουλου έθνους ανέπτυξε πλούσια πνευματική δράση. Συνέγραψε αρκετά έργα και τα εξέδωσε με δικές του δαπάνες. Ανέλαβε την έκδοση έργων των αρχαίων Ελ­λήνων εμπλουτίζοντάς τα με ερμηνείες και σχόλια. Βοήθησε στην ίδρυση σχολείων και στη διάδοση της Ελληνικής γλώσσας σε όλη τη διοικητική έκταση του Οικουμενικού Πατριαρχείου.

Πίστευε ότι βασικό εργαλείο για την αναγέννηση του ελληνισμού ήταν οι αρχαίοι συγγραφείς και η αρχαΐζουσα γλώσσα, την οποία θεωρούσε έκφραση του κλασικού πνεύ­ματος και μέσο προσέγγισης των αρχαίων προγόνων: «…αν και φράσεις μιμώμεθα, τα καλά των λόγων μιμούμεθα και των προγόνων ημών μίμησιν έχομεν...ο δε ταύτα μιμείσθαι δυνάμενος ουκ εις μακράν και προς τα άλλα χωρήσει», έγραφε το 1813. Γρήγορα ήρθε σε σύγκρουση με τον Κοραή για το θέμα της γλώσσας του Έθνους και αντέκρουσε τις απόψεις του με επιχειρηματολογία και αγωνιστική διάθεση. Ο Κοραής ανταπάντησε και συνάσπισε εναντίον του Δούκα τους δημοτικιστές, οι όποιοι επιχείρησαν ακόμα και τη δολοφονία του με ηθικό αυτουργό τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο, τον όποιο γι' αυτή του την πράξη δε δίστασε να κατηγορήσει ο Δούκας. Η δολοφονική απόπειρα πραγματοποιήθηκε στο Βουκουρέστι και είχε αποτέλεσμα το σοβαρό τραυματισμό του Δούκα, που χρειάστηκε να νοσηλευτεί για δύο χρόνια.

Θεωρούσε ότι η ανάσταση του Έθνους θα πραγματοποιηθεί με τις δικές του δυνάμεις. Το 1819 μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία, την οποία αντιλαμβανόταν ως πυρήνα του αγώνα και μέσο ενότητας. Την τελευταία προσπάθησε να υπηρετήσει και με το προσωπικό του παράδειγμα αφήνοντας τη δια­μάχη του με τον Κοραή. Συνακόλουθα, συνέταξε μια επαινετική για τον Κοραή σκιαγραφία, όπου τον χαρακτήριζε ενδοξότατο φιλόσοφο και άριστο Φιλόλογο.

Η έναρξη της επανάστασης τον βρήκε στη Στεφανούπολη της Τρανσυλβανίας, οπού παρέμεινε ως δάσκαλος για έξι χρόνια. Με την άφιξη του Καποδίστρια στην Ελλάδα ο Δούκας του έστειλε δώδεκα χιλιάδες αντίτυπα των εκδόσεών του για να διανεμηθούν δωρεάν στους άπορους σπουδαστές και για να εμπλουτιστούν οι Βιβλιοθήκες. Μετά από πρόσκληση του Καποδίστρια γύρισε στην Ελλάδα κι ανέλαβε τη διεύθυνση του νεοσύστατου Ορφανοτροφείου στην Αίγινα χωρίς καμιά αμοιβή. Παράλληλα, εξέδωσε με δικά του έξοδα παραφρασμένα έργα του Ομήρου, του Ευριπίδη, του Σοφοκλή και άλλων και τα διέθεσε δωρεάν στα σχολεία και στους άπορους μαθητές.  

Γενικότερα, εξέδωσε και διέθεσε δωρεάν εκατοντάδες χιλιάδες αντίτυπα συμβάλλοντας στην πνευματική αφύπνιση του ελληνισμού στη Ρωσία, στις Παραδουνάβιες χώρες, στην Αίγυπτο, στα βάθη της Ανατολικής Μικράς Ασίας και τη Δυτική Ευρώπη. Ο Δούκας με την όλη του πορεία υπήρξε μεγάλος πνευμα­τικός ηγέτης και εθνικός ευεργέτης.

Με τη μεταφορά της πρωτεύουσας του Κράτους στην Αθήνα ορίστηκε Διευθυντής της «Ριζαρείου Σχολής» στην Αθή­να από τον Υπουργό Ιωάννη Κωλέττη υλοποιώντας τον οραματισμό του για την ίδρυση κοινού σχολείου στο Ζαγόρι αλλά και του Γ. Γεν­νάδιου να ιδρυθεί «Γυμνάσιο» στα Ιωάννινα. Αργότερα, λόγω της προχωρημένης του ηλικίας αρνήθηκε τη θέση του Καθηγητή της Φιλοσοφικής Σχολής του νεοσύστατου Πανεπιστημίου της Αθήνας και αφιερώθηκε στη συγγραφή και την έκδοση των βιβλίων του ως το τέλος της ζωής του. Πέθανε το 1845 σε ηλικία 85 ετών και τάφηκε στη Ριζάρειο Σχολή. Η πλούσια πνευματική και εθνική του προσφορά τον κατέταξε με ψήφισμα και της Βουλής των Ελλήνων μεταξύ των εθνικών ευεργετών.

Στο πλούσιο συγγραφικό του έργο ανήκουν τα ακόλουθα : «Λογική», «Ηθική», «Φυσική» «Μεταφυσική», «Ρητορική», «Ξενωρίς», «Σοφιστής», «Πανηγυρικός» — που εκδόθηκαν, στην Αίγινα — «Η Γραμματική Τερψιθέα» (1804), και οι παραφράσεις των: «Θουκυδίδου» (1805), τόμοι 10, «Ευτροπίου» (Βιέννη 1807), τόμοι 2, «Αρριανού» (1809), «Ο­μήρου», «Ευριπίδου» «Σοφοκλέους» (Αίγινα 1834-5), «Αισχύλου» (1839) και «Θεοκρίτου». Επίσης, από το Δούκα εκδόθηκαν και σχολιάστηκαν και τα πιο κάτω έργα : «Δίων Χρυσόστομος» (Βιέννη 1810), τόμοι 3, «Μάξιμος Τύριος» (1810), «Απολλόδωρος» (1811), οι δέκα ρήτορες με σχετικό Λεξικό (1812-1813), τόμοι 10, «Ηρωδιανός» (1813), «Αισχίνης ο Σωκρατικός» (1814), «Πίνδαρος» (1842), «Αριστοφάνης» (1845), τόμ. 3 κ.ά.

Βιβλιογραφία

Βιζουκίδης Περικλής, Η συμβολή των Ηπειρωτών εις το έργον του Πανεπιστημίου Αθηνών, Ηπειρωτικά Χρονικά 12 (1937) 6

Ζαμπακίδης Αριστοφάνης Δ., Νεόφυτος Δούκας, Ο ηπειρώτης λόγιος ιερομόναχος και το εκπαιδευτικό του έργο: Συμβολή στην ιστορία της νεοελληνικής εκπαιδεύσεως, Θεσσαλονίκη, Εκδ. Αφοί Κυριακίδη, 2005

Κραψίτης Βασίλης, Λόγιοι της Ηπείρου (1430-1912), Τόμος Α’, Αθήνα, 1979, 44-47

Παπαδόπουλος Βρετός Ανδρέας, Νεοελληνική Φιλολογία : ήτοι κατάλογος των από πτώσεως της Βυζαντινής αυτοκρατορίας μέχρι εγκαθιδρύσεως της εν Ελλάδι βασιλείας τυπωθέντων βιβλίων παρ' Ελλήνων εις την ομιλουμένην, ή εις την αρχαίαν ελληνικήν γλώσσαν / συντεθείς υπό Ανδρέου Παπαδοπούλου Βρετού, T. B'. Εν Αθήναις: Τύποις και αναλώμασι Λ. Δ. Βιλαρά και Β. Π. Λιούμη, 1857, 262 - 263

Λαμπρίδης Ιωάννης, Ζαγοριακά, οις προσετέθησαν και τινά περί Ηπείρου, Εν Αθήναις, Εκ του Τυπογραφείου της Αυγής, 1870, 262 - 269

Παπαζήσης Δημήτριος, Βιογραφική συλλογή λογίων Ελλήνων επί Τουρκοκρατίας (Ηπείρου – Θεσσαλίας – Μακεδονίας), Ηπειρωτική Εστία 25 (1976) 891

Παρανίκας Ματθαίος Κ., Σχεδίασμα περί της εν τω ελληνικώ έθνει καταστάσεως των γραμμάτων από Αλώσεως Κωνσταντινουπόλεως (1453 μ.Χ.) μέχρι των αρχών της ενεστώσης (ΙΘ') εκατονταετηρίδος, Εν Κωνσταντινουπόλει : Εκ του Τυπογραφείου Α. Κορομηλά, 1867, 71

Σάθας Κωνσταντίνος Ν., Νεοελληνική Φιλολογία, Βιογραφίαι των εν τοις γράμμασιν διαλαμψάντων Ελλήνων, από της καταλύσεως της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας μέχρι της Ελληνικής Εθνεγερσίας (1453 - 1821), Εν Αθήναις, Εκ της Τυπογραφίας των Τέκνων Ανδρέου Κορομηλά, 1868, 702 - 709

Τζιόβας Φρίξος, Κατάλογος Συγγραφέων Περιοχής Ζαγορίου. (Από τον Μεθόδιο Ανθρακίτη έως σήμερα), Γιάννινα, Εκδ. Το Ζαγόρι μας, 1990, 19-20

Χαριλάου Νεόφυτος, Νεόφυτος Δούκας, ένας μεγάλος δάσκαλος και λόγιος του 18ου - 19ου αιώνα, Διδακτορική Διατριβή, Φιλοσοφική Σχολή Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, Τμήμα Φιλολογίας, Τομέας Μεσαιωνικής και Νέας Ελληνικής Φιλολογίας, Ιωάννινα 1999.