Κριτική παρουσίαση της βιβλιογραφίας για την αρχιτεκτονική στο Ζαγόρι

Η βιβλιογραφία για την ζαγορήσια αρχιτεκτονική, θα μπορούσε, πρωτίστως, να χαρακτηριστεί, γενικώς, πενιχρή, τουλάχιστον, ως προς τον αριθμό της. Τούτο, βεβαίως, δεν αφορά μόνο στο Ζαγόρι, αλλά και στην Ήπειρο, και, κατά γενικό τρόπο, σ΄ όλη την Ελλάδα. Πολύ πιθανώς, η έλλειψη εξειδικευμένης συγγραφικής παραδόσεως και αναγνωστικής συνήθειας πολιτισμού να συγκαταλέγονται, συν τοις άλλοις, στα αίτια αυτής της κατάστασης.

Περιοριζόμενοι στην γεωγραφική διάσταση της ζαγορήσιας βιβλιογραφίας, αναδεικνύονται, προοδευτικώς και σταδιακώς, τόσο τα γενικευμένα όσο και εξειδικευμένα χαρακτηριστικά της ταυτότητάς της. Υπό το πρίσμα του γεωγραφικού περιορισμού, επί παραδείγματι, κανένας τίτλος δεν καλύπτει τον ιστορικό ζαγορήσιο χώρο. Ο κάθε αναγνώστης, ειδικός και μη σε θέματα αρχιτεκτονικής, διαπιστώνει, τάχιστα, πως ο επιθετικός προσδιορισμός του τίτλου ζαγορήσια αρχιτεκτονική είναι, αν όχι αόριστος, σίγουρα, μερικός και επίπλαστος.

Εν καταλήξει, ο γεωγραφικός περιορισμός του τίτλου έχει, ουσιαστικώς, ως αποτέλεσμα την συρρίκνωση του πλούτου της ζαγορήσιας αρχιτεκτονικής, γιατί, ανήκουσα η ιδία σ΄ ένα γεωγραφικό και πολιτισμικό όλο, εξατομικεύεται σε επί μέρους τοπικές, γεωγραφικές και πολιτισμικές ταυτότητες. Το τελευταίο, ήτοι, οι τοπικές, γεωγραφικές και πολιτισμικές, ταυτότητες της ζαγορήσιας αρχιτεκτονικής, δεν οφείλονται, αποκλειστικώς και μόνο, στα δομικά υλικά, όπως, πολλάκις, αναφέρεται, αλλά στις σχέσεις, τις οποίες αναπτύσσουν οι ζαγορήσιες κοινωνικές ομάδες με τον εγγύς φυσικό περίγυρό τους.

Η τυπολογία της ζαγορήσιας κατοικίας, συχνάκις, ρηχή κι αόριστη ως προς την ιστορική εξέλιξή της, χαρακτηρίζει πολλούς από τους τίτλους της ζαγορήσιας αρχιτεκτονικής. Με προεξέχοντες τον γεωγραφικό και χρονικό προσδιορισμό, τίτλοι αυτού του είδους υποδηλώνουν, δευτερευόντως, την ποιότητα της εργασίας τους, με πρόδηλα χαρακτηριστικά της, την μηδενική έρευνα και τον ελάχιστο χρόνο της σύνταξής της. Όλως, παραδόξως, εις τοιαύτας περιπτώσεις, η συλλογή του απαραίτητου υλικού πραγματοποιείται, μόλις, μέσα σ΄ ένα σαββατοκύριακο ή μέσα σε λίγες ημέρες διακοπών ή μέσα σε δύο με τρεις επισκέψεις το πολύ, έχοντας, συνήθως, ως μοναδικό πληροφορητή, τον παντοπώλη ή εστιάτορα του χωριού επισκέψεως και διαμονής.

Στην ίδια κατηγορία βιβλιογραφίας συγκαταλέγονται και οι τίτλοι, οι οποίοι έχουν την αφετηρία τους σε μία φοιτητική εργασία, διπλωματική ή μεταπτυχιακή, για την ζαγορήσια αρχιτεκτονική. Συνήθως, κατά την θερινή περίοδο, φοιτητές της αρχιτεκτονικής και όχι μόνο, επί πτυχίω ή μεταπτυχιακοί, περιπλανώνται σε χωριά του Π. Δ. Περί των όρων δομήσεως στο Ζαγόρι, απαθανατίζοντας, πρωτευόντως, τις αναμνήσεις τους, το πάλαι ποτέ, επί χημικής μεμβράνης, και, νυν, επί ψηφιακής πινακίδας, αποτυπώνοντας, δευτερευόντως, τόσο τις τεχνικές και αισθητικές όσο και κοινωνικές, οικονομικές και πολιτισμικές ιδιαιτερότητες της ζαγορήσιας αρχιτεκτονικής.

Το αποτέλεσμα, βεβαίως, αυτής της προσέγγισης δεν είναι παρά μία αβαθής, παραπλανητική και παραμορφωμένη εικόνα της ζαγορήσιας αρχιτεκτονικής. Μια εικόνα, συντεταγμένη και ορθογραφημένη με τα λάθη του κλοπιμαίου υλικού, κειμένων και σχεδίων, καθώς και με τις ανηρτημένες στο διαδίκτυο φαντασιώσεις της ανάπτυξης του τόπου, δια της περιηγητικής τέχνης.

Έτερο στοιχείο, το οποίο χαρακτηρίζει την βιβλιογραφία της ζαγορήσιας αρχιτεκτονικής, και όχι μόνο, είναι η παρουσίασή της μέσα, κυρίως, από τα θεώμενα, ευκόλως, αρχιτεκτονικά έργα, ήγουν, τις ευμεγέθεις κατοικίες του οικισμού, τους, επί της κεντρικής πλατείας, ενοριακούς ναούς και τα γεφύρια πλησίον της ασφαλτοστρωμένης επαρχιακής οδού. Τούτο, ασφαλώς, έχει, ως τελικό αποτέλεσμα, την συρρίκνωση του πλούτου της ζαγορήσιας αρχιτεκτονικής, γιατί, ενεργώντας, κατ΄ αυτόν τον τρόπο, μία πληθώρα έργων της συγκρότησής της, μικρότερων μεν σε διαστάσεις, αλλά εξ ίσου σημαντικών για την πρόσληψή της, αφαιρείται από το σύνολό της.

Αρκετοί τίτλοι, από την βιβλιογραφία για την ζαγορήσια αρχιτεκτονική, ομοιάζουν ή έχουν τα χαρακτηριστικά ενός φωτογραφικού λευκώματος. Όμως, αν και, τούτο θα μπορούσε, χατιρικώς, να καταλογιστεί στα αναγνωστικά, εκπαιδευτικά και επιμορφωτικά προσόντα παρόμοιων τίτλων, η έλλειψη ενός ιδεατού άξονα, έστω και περιηγητικής αποχρώσεως, τους καθιστά, αν όχι ελλιπείς, σίγουρα, χονδροειδείς και πρωτόγονους.

Στο ίδιο με το ανωτέρω μήκος κύματος πλέουν και οι τίτλοι, στους οποίους η ζαγορήσια αρχιτεκτονική, και όχι μόνον, προσεγγίζεται δια της λαογραφικής, επιστημονικής και μη, οδού. Το πρόβλημα εντοπίζεται, κατά κύριο λόγο, στην εφαρμοζόμενη μεθοδολογία, η οποία αδυνατεί, εξ ορισμού της, να διερευνήσει τις σχέσεις ανάμεσα στον άνθρωπο, τον εγγύς περίγυρό του και, βεβαίως, το τεχνικό και αρχιτεκτονικό έργο του. Τοιουτοτρόπως, η προσέγγιση της αρχιτεκτονικής τέχνης σ΄ αυτούς τους τίτλους περιορίζεται στους επιθετικούς χαρακτηρισμούς και τις τοπικές υπερβολές, ιδεοληψίες και φαντασιώσεις.

Κλείνοντας αυτήν την, όντως, σύντομη κριτική παρουσίαση της βιβλιογραφίας για την ζαγορήσια αρχιτεκτονική, και όχι μόνο, διατυπώνεται, εν τέλει, ένα θεμελιώδες ερώτημα: Ποία είναι τα στοιχεία εκείνα, τα οποία, ουσιαστικώς, συγκροτούν την ταυτότητα της ζαγορήσιας αρχιτεκτονικής; Ίσως, μία απάντηση να βρίσκεται στην διερεύνηση των σχέσεων, παρελθουσών και συγχρονικών, της ζαγορήσιας κοινωνίας με τον γεωγραφικό χώρο της.

Μιχάλης Η. Αράπογλου