Ο Αθανάσιος Ψαλίδας ήταν γιος του Πέτρου, εμπόρου στα Ιωάννινα, και της Ελισάβετ από το Μονοδέντρι του Ζαγορίου. Γεννήθηκε το 1767 στα Ιωάννινα και τελείωσε τη Μπαλάνιο Σχολή. Το 1785 μετέβη στη Νίσνα της Ρωσίας στον αδερφό του Μιχαήλ για να ακολουθήσει το επάγγελμα του εμπόρου. Ο αδελφός του τον έστειλε στη Ρωσική Σχολή της Πολτάβας της Ουκρανίας, αναλαμβάνοντας όλα τα έξοδα των σπουδών του. Μετά από σύσταση ενός Καθηγητή του, εργάστηκε σαν ιδιωτικός δάσκαλος του γιου του πολιτικού Ολύμπιου Κεφάλα. Μάλιστα, τον συνόδευσε στις ανώτερες σπουδές του στη Βιέννη, όπου παρακολούθησε μαθήματα ιατρικής, φιλοσοφίας, ελληνικής και λατινικής Φιλολογίας, φυσικομαθηματικής και φυσικής πειραματικής και ξένων γλωσσών: γαλλικά, γερμανικά και ιταλικά.
Αν και ξεκίνησε από φιλομοναρχικές θέσεις, επηρεάστηκε από τις δημοκρατικές ιδέες που μετέδωσε η προέλαση των Γαλλικών στρατευμάτων και κορυφώθηκε μέσα του η εστίαση στην ελευθερία του ελληνικού έθνους.
Το 1793 παντρεύτηκε για πρώτη φορά, μόλις 26 ετών, με την Josepha, την κόρη του καλτσοποιού Joseph Schicktanz, που, όμως, πέθανε από πυώδες οίδημα των πνευμόνων σε ηλικία 22 χρόνων. Το 1795 επέστρεψε στα Ιωάννινα κι ανέλαβε τη διεύθυνση της Μαρούτσειας Σχολής, έχοντας απορρίψει την τιμητική πρόταση της Ακαδημίας της Πέστης για την έδρα της Φιλοσοφίας. Ωστόσο, η σχολή έκλεισε μετά από ένα χρόνο λόγω οικονομικής ένδειας. Το 1800 παντρεύτηκε τη Ζαχαροπούλα, κόρη του Αναστασίου Κουτοβασίλη με την οποία απέκτησε δύο κόρες, την Ελισάβετ και την Ελένη, και τα δίδυμα Πέτρο και Αναστάσιο, από τα οποία όμως το δεύτερο πέθανε την ίδια μέρα. Μετά από ένα χρόνο πέθανε και η δεύτερη σύζυγός του, όπως ο ίδιος γράφει χαρακτηριστικά «νοσήσασα μήνας πέντε πυρετόν ρευματικόν και γαστρικόν με αιμορραγίαν από τους ρώθωνας κατ' αρχάς και από απειρίαν και ισχυρογνωμίαν του ιατρού εξαδέλφου της κατήντησε εις φθίσιν πνεύμονας και μου επροξένησε την μεγαλυτέραν λύπην». Το 1806 παντρεύτηκε την τρίτη σύζυγό του, Βασιλική Σπάχου, με την οποία απέκτησε δύο παιδιά, την Ελισάβετ και τον Πέτρο.
Μετά το κλείσιμο της Μαρούτσειας Σχολής ο Ψαλίδας ίδρυσε το 1797 την Καπλάνειο Σχολή χάρη στην πλούσια χορηγία του ομογενή στη Ρωσία Ζώη ή Πικροζώη Καπλάνη. Η σχολή ήταν εφοδιασμένη με επιστημονικά όργανα και άρτια βιβλιοθήκη. Ο Ψαλίδας ως Διευθυντής εφάρμοσε νέους τρόπους διδασκαλίας, ιδιαίτερα στα γλωσσικά μαθήματα και τη φυσική πειραματική. Ξεχώριζε τους άριστους μαθητές και τους έκανε υποδιδασκάλου Παράλληλα, εξασφάλισε το μισό του Ζωσιμαίου κληροδοτήματος με τη συνδρομή του Αλή πασά. Έτσι, η Καπλάνειος Σχολή μετατράπηκε σταδιακά σε ανώτατη σχολή και πνευματικό κέντρο του ελληνισμού κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατία Από εδώ αποφοίτησαν Ιεροφάντες και δάσκαλοι του Γένου Ο Ψαλίδας σε γράμμα του εκφράζει την ευγνωμοσύνη του στον ιδρυτή της Ζώη Καπλάνη, σημειώνοντας τη συμβολή της στην πνευματική αναγέννηση:
«…η πανοσιολογιότης σου, ως φαίνεται, ή αλησμόνησες το γένος μας όντας στην ξενιτιά πολύν καιρό ή δεν το σπούδασες…σου λέγω ότι το ελάττωμα, οπού είχε παλιούθε, το έχει και τώρα· ήγουν καθώς στον καιρό της αυτονόμησής του και δόξας του ποτέ δεν εφρόντιζε δια κοινά σχολεία· έτσι και τώρα. Ενθυμήσου τους Αθηναίους, αν είχαν κοινό χτήριο διά σχολείο, ή οι Σπαρτιάτες, ή οι Θηβαίοι. Ο Ακάδημος εχάρισε έναν κήπο του Πλάτωνα όξω από την πόλη σ' ένα προάστειο να παραδίνη τα φιλοσοφικά
του μαθήματα. Οι Στωικοί παράδιναν άποκάτω σε μια καμάρα, όπου ήταν χτισμένη από το κοινό δια να ζωγραφίζουν τις νίκε Μισθό από το κοινό κανένας φιλόσοφος δεν είχε, αλλ' επληρώνονταν από τους πλουσίους μαθητάδες του Πόσα γύρεψε ο Ισοκράτης του Δημοσθένη, το ξέρεις καλά. Πόσα όμως εξόδιαζαν οι Έλληνες στους ναούς, και ξεχωριστά, αντάχτισαν τό ναό τής Άρτεμης στην Έφεσο, και τούτο το ξέρεις παρακαλά. Το
ίδιο, φίλε μου! ακολουθάει και τώρα. Πόσα ξόδιασαν οι Γιαννιώτες στο χτήριο της Αγίας Μαρίνας, δεν το πιστεύει Εις το σχολείο όμως ούδ' ένα κεραμίδι. Και αν δε βρίσκονταν ένας νέος Ακάδημος ο μακαρίτης Πικροζώης Καπλάνης να βάλει στη Ρουσία τους ιδρώτες του για μισθό των δασκάλων, δεν θα ήταν και αυτό το μικρό σχολείο, όπου είναι τώρα στην πατρίδα μας, καθώς το ίδιο έκαμαν και οι καλοί Ζωσιμάδε..
Φίλος αγνός Α(θανάσιος) Ψ(αλίδας)
1815 τες 30 του Μαρτίου, από τα Γιάννινα».
Δάσκαλοι όπως οι Ασώπιος, Κρανάς, Σακελλάριος και πολλοί άλλοι υπήρξαν μαθητές του. Η Καπλάνειος Σχολής λειτούργησε με επιτυχία από το 1797 ως το 1820, όταν και έκλεισε λόγω της πολιορκίας των Ιωαννίνων από τα Σουλτανικά στρατεύματα. Ο Ψαλίδας κατέφυγε στο Τσεπέλοβο του Ζαγορίου. Παρέμεινε εδώ μέχρι τον Ιούλιο του 1822, όταν κι εγκαταστάθηκε στην Κέρκυρα. Αναγορεύτηκε διδάκτορας Φιλοσοφίας από την Ιόνιο Ακαδημία. Ωστόσο, με παρέμβαση των Άγγλων δεν έλαβε καθηγητική έδρα, διότι θεωρούνταν Ρωσόφιλο Έτσι, αντιμετώπισε μεγάλες οικονομικές δυσκολίες απασχολούμενος ως ιδιωτικός δάσκαλο
Κατά την παραμονή του στην Κέρκυρα κυριαρχούσε μέσα του η επιθυμία να υπηρετήσει το ελληνικό έθνο Αυτό αποδεικνύεται τόσο από την αλληλογραφία του με τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο και με τα φιλελληνικά κομιτάτα της Ευρώπης και ιδιαίτερα του Λονδίνου, όσο και από τις διπλωματικές ενέργειές του για την προετοιμασία διάσκεψης των Πρεσβευτών της Αγγλίας, της Ρωσίας και της Γαλλίας για τη λύση των Ελληνικών ζητημάτων μετά την υπογραφή της συνθήκης του Λονδίνου (1827). Ακολούθως, έλαβε πρωτοβουλίες και στην προδιάσκεψη που πραγματοποιήθηκε στην Κέρκυρα (Αύγουστος 1828) και στη διάσκεψη των Πρεσβευτών στον Πόρο (Σεπτέμβριος – Δεκέμβριος 1828). Παράλληλα, υπέβαλε υπομνήματα στον Κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια, όπου παρείχε πολύτιμα στοιχεία για τη Βορειοδυτική αλλά και την υπόλοιπη Ελλάδα. Τα στοιχεία αυτά θα διευκόλυναν τον στην απάντησή του στα 28 ερωτήματα που του είχαν θέσει οι μεγάλες δυνάμει
Το Φθινόπωρο του 1828 μετακόμισε στη Λευκάδα, όπου ανέλαβε τη διεύθυνση του Λυκείου. Εδώ πέθανε λίγους μήνες αργότερα σε ηλικία 62 ετών.
Το έργο του είναι εκτενέστατο. Ξεχωριστή θέση κατέχει η διατριβή του με τίτλο «Αληθής ευδαιμονία, ήτοι βάσις πάσης θρησκείας· συντεθείσα υπό Αθανασίου Πέτρου Ψαλίδα του εξ' Ιωαννίνων εις την απλήν διάλεκτον και υπό του αυτού εις την λατινικήν μεταφρασθείσα, τόμ. Α' εν Βιέννη της Αουστρίας 1791 εν τη τυπογραφία Ιωσήφ του Βαουμαϋστέρου», σχ, 8ον, 1-4 α.α +1-408 (οι: Β' και Γ' τόμος παρόλο που αναγγέλθηκαν δεν εκδόθησαν). Το πόνημα είναι αφιερωμένο στη Μεγάλη Αικατερίνη, Αυτοκράτειρα της Ρωσίας, στην απευθυνόμενος εκφράζει την ελπίδα της λύτρωσης του ελληνικού έθνου Παράλληλα, μεταφράζει από τα ρωσικά το «Περιγραφή του Μοναστηρίου του Αγίου Νικολάου του έπωνομαζομένου του Γρηγορίου του εν τω Άθωνι· μεταφρασθείσα μεν εκ της ρωσικής διαλέκτου εις το απλόν ημών ιδίωμα, εκδοθείσα δε συνδρομή του οσιωτάτου εν Μοναχοίς Ιακώβου του Πελοποννησίου και γέροντος της μονής ταύτης, επιμελεία δε και διορθώσει Αθανασίου Πέτρου Ψαλίδα, του εξ Ιωαννίνων. Έν Βιέννη της Αουστρίας 1791 έτει, παρά Ιωσήφ τω Βαουμαϋστέρω».
Ταυτόχρονα, ανέλαβε την επιμέλεια και έγραψε τον πρόλογο της έκδοσης του φυλλαδίου «Επιστολή του σοφωτάτου κυρίου Ευγενίου αρχιεπισκόπου πρώην Σλαβωνίου και Χερσώνος». Το 1792 τύπωσε το φυλλάδιο μέ τίτλο: «ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΑ η Β', ήτοι Ιστορία σύντομος της εν τη οδοιπορία Αυτής προς τους εν Νίζνη και Ταυρία Γραικούς υπ' Αυτής δειχθείσης ευνοία Συντεθείσα μεν υπό Αθανασίου Πέτρου Ψαλίδα του εξ' Ιωαννίνων και τύποις εκδοθείσα εν Βιέννη της Αουστρίας, 1792 έτει, παρά Ιωσήφ τω Βαουμαϋστέρω» και το «Έρωτος αποτελέσματα, ήτοι ιστορία ηθικοερωτική με πολιτικά τραγούδια, συντεθείσα μεν εις την απλήν ημών διάλεκτον προς ευθυμίαν και εγλωτζέν των ευγενών νέων, αφιερωθείσα δε τω ευγενεστάτω άρχοντι Μαγιόρω Κυρίω Στεφάνω Ιωαννοβίκη, εν Βιέννη 1792, εκ της τυπογραφίας Βεντόττη», στο οποίο τα ποιητικά κείμενα έχουν συνθέσει οι Ρήγας Φεραίος, Κάλφογλου και άλλοι Φαναριώτες ποιητές, και τα πεζά ο ίδιο Δύο χρόνια αργότερα εξέδωσε μετάφραση της «Αριθμητικής» του Metzburg με τίτλο: «Εισαγωγή μαθηματική, ήτοι αριθμητική εις χρήσιν των πρωτόπειρων, συγγραφείσα υπό του Α. Β. του Μέτζβουργ, δάσκαλου της μαθηματικής εν τη της Βιένν. Ακαδημίας, μετεφράσθη δε υπό Αθ. Πέτρ. Ψαλίδα του εξ Ιωαννίνων, αυξηνθείσα δε παρ' αυτού και κατακοσμηθείσα πολλοίς σημειώμασι και σχολίοις προς κοινήν χρήσιν των της Ελλάδος σχολείων. Τόμ. Α' 1791 Βιέννη».
Ακολούθησαν τα «Πραγματεία περί των Ελλήνων συγγραφέων» και το 1795 το «Καλοκινήματα», ήτοι εγχειρίδιον κατά φθόνου και κατά Λογικής του Ευγενίου», που αποτελεί κριτική στη «Λογική» του Ευγένιου Βούλγαρη, του δασκάλου του, κατηγορώντας τον ότι κατέφυγε σε ξένους τόπους, ενώ θα έπρεπε να επιστρέψει στην πατρίδα και να τη βοηθήσει πνευματικά. Στα 1795 προανήγγειλε την έκδοση των βιβλίων : Γραμματική, Ρητορική, Λογική, Μεταφυσική, Πειραματική Φυσική, Ηθική, το Δίκαιο της Φύσεως, Παγκόσμια Ιστορία και Παγκόσμια Γεωγραφία, τα όποια, όμως, για οικονομικούς λόγους δεν εκδόθηκαν. Ταυτόχρονα επιμελήθηκε τη «Λογική του Σουγδουρή και τη «Λογική» του Βαϋμάστερου.
Το 1799 προανήγγειλε την έκδοση ενός πεντάτομου έργου του με το σύστημα των προεγγραφών, η οποία, ωστόσο, δεν ευωδόθηκε. Το έργο θα περιλάμβανε τα ακόλουθα μέρη: «Λογική, Μεταφυσική, πρακτική Φιλοσοφία, Μαθηματική, Πειραματική Φυσική».
Έθεσε ως πρωταρχικό του στόχο το φωτισμό του γένους, γι’ αυτό θέλησε να ανατρέψει το οπισθοδρομικό εκπαιδευτικό σύστημα της σκλαβωμένης Ελλάδας και τη χρήση της αρχαίζουσας γλώσσα Υπερασπίστηκε τη χρησιμοποίηση της λαϊκής γλώσσας και την καθιέρωση της δημοτικής σε όλους τους κλάδους της επιστήμης, της Κυβερνητικής πολιτικής και διοικητικής εξουσίας και των γραμμάτων και στράφηκε ενάντια στους οπαδούς του Κοραή πρωτοστατώντας του άκρου δημοτικισμού στην Ελλάδα. Πρωτοστάτησε στον εκπαιδευτικό τομέα ως εισηγητής της νέας φιλολογικής μεθόδου στην ερμηνεία των αρχαίων κειμένων και της διδασκαλίας τής Λατινικής γλώσσας, των φυσικών επιστημών και της νέας μεθόδου διδασκαλία Δε δίστασε να ασκήσει δριμεία κριτική στον κλήρο, γεγονός που σε συνδυασμό με τον συχνά σκληρό λόγο του και το φιλελεύθερο πνεύμα του προκάλεσαν αντιδράσει Κατηγορήθηκε για αθεϊσμό και βολταιρισμό από τον Κοσμά Μπαλάνο, τον αρχηγό της άλλης σχολής της πόλης των Ιωαννίνων. Ονομάζει «ανδράποδα» τους δουλοπρεπείς στον Τούρκο κατακτητή συμπατριώτες του και δε διστάζει να κατακρίνει και τον Αλή Πασά με κίνδυνο της ζωής του. Η έντονη προσωπικότητά του σκιαγραφείται από τον Holland :
«Ο Ψαλίδας δεν είναι μόνον πολυμαθής, αλλά και δεινός και γλαφυρός του λόγου χειριστή Μετ' αφαντάστου ευκολίας λαλεί απταίστως την αρχαίαν και την νεωτέραν ελληνικήν γλώσσαν, την Ιταλικήν, Γαλλικήν, Γερμανικήν και Ρωσικήν. Αγορεύει με ζωηρότητα και δύναμιν μεγάλην επί παντός θέματος τέχνης, επιστήμης, Φιλολογίας, και ιδία περί της ευκλεούς πατρίδος του Ελλάδο Είναι κάτοχος των θετικών επιστημών, σπουδάσας αυτάς εν Γερμανία και αλλαχού, εκ φύσεως όμως αποκλίνει προς τας φιλοσοφικός μελέτα Ο ζήλος του υπέρ της νεωτέρας Ελληνικής γραμματολογίας και ποιήσεως είναι μέγας…»
Μέσα του, όπως, περισσότερο από κάθε τι άλλο κυριαρχεί το εθνικό του κήρυγμα :
«…Αδελφοί μου ομογενείς! εξυπνήσατε μιαν φοράν από τον βαθύν αυτόν ύπνον και πολυχρόνιον· ανοίξατε τους οφθαλμούς σας και ίδετε το λαμπρόν φως του Ηλίου· στοχασθήτε τίνων απόγονοι είσθε και πώς κατεστάθητε, εις τι αθλίαν κατάστασιν αμαθείας και βαρβαρότητος ήλθετε…μιμηθήτε τους Ευρωπαίους, τα πεπολιτισμένα και λελαμπρυσμένα γένη…Αχ! τεταλαιπωρημένον και διεσπαρμένον μου τήδε κακείσε Γένος πόσην λύπην αισθάνεται η ψυχή μου! Ντροπή για την κατάντια σας».
Ο Ψαλίδας υπήρξε μια πνευματική μορφή η οποία δεν περιορίστηκε στο παιδευτικό του έργο, αλλά ενέταξε την παρουσία του στις ανάγκες του έθνους και της εποχής του.
Βιβλιογραφία
Αραβαντινός Παναγιώτης, Βιογραφική Συλλογή Λογίων της Τουρκοκρατίας, εισαγωγή - επιμέλεια Κ. Θ. Δημαράς, Ιωάννινα, Εκδ. Εταιρεία Ηπειρωτικών Μελετών, 1960, 219 - 220
Βακαλόπουλος Αποστ. Ε., «Ιστορία του Νέου Ελληνισμού», Τόμος Δ' (1973), 632-635
Βρανούσης Λέανδρος Ι., Αθανάσιος Ψαλίδας, ο διδάσκαλος του Γένους, Ηπειρωτική Εστία (1952)
Γούδας Αναστάσιος Ν., Α., Βίοι παράλληλοι των επί της αναγεννήσεως της Ελλάδος διαπρεψάντων ανδρών, Τόμος Β': Παιδεία, Εν Αθήναις: Εκ του Τυπογραφείου Μ. Π. Περίδου, 1870, 285-308
Διαμαντής Κωνστ. Αθ., Ο Αθανάσιος Ψαλίδας και το αρχείον του», «Δελτίον της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος», Τόμος ΙΣΤ (1962) 273-369
Κραψίτης Βασίλης, Λόγιοι της Ηπείρου (1430-1912), Τόμος Α’, Αθήνα, 1979, 184-197
Κραψίτης Βασίλης, «Χριστόφορος Περραιβός, η ζωή, το έργο και μια ανέκδοτη αλληλογραφία», Αθήνα 1976, 1-88
Παπαδόπουλος Βρετός Ανδρέας, Νεοελληνική Φιλολογία : ήτοι κατάλογος των από πτώσεως της Βυζαντινής αυτοκρατορίας μέχρι εγκαθιδρύσεως της εν Ελλάδι βασιλείας τυπωθέντων βιβλίων παρ' Ελλήνων εις την ομιλουμένην, ή εις την αρχαίαν ελληνικήν γλώσσαν / συντεθείς υπό Ανδρέου Παπαδοπούλου Βρετού, T. B'. Εν Αθήναις: Τύποις και αναλώμασι Λ. Δ. Βιλαρά και Β. Π. Λιούμη, 1857, 350 – 351