Οικιστική και Δημογραφική εξέλιξη του Ζαγορίου ως τις αρχές του 20ου αιώνα

Το κείμενο που ακολουθεί αποτελεί μια περίληψη, ακριβέστερα μια μορφή σταχυολόγησης, των τμημάτων τα οποία αναφέρονται στην οικιστική συγκρότηση και δημογραφία από το βιβλίο του Γεώργιου Παπαγεωργίου, Οικονομικοί και Κοινωνικοί Μηχανισμοί στον Ορεινό Χώρο, Ζαγόρι (μέσα 18^ου – αρχές 19^ου αιώνα), Εκδόσεις Ριζαρείου Σχολής, Ιωάννινα 1995

ΟΙΚΙΣΤΙΚΗ ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ

‘’..στις αρχές του 18^ου αιώνα, ο ναχιγιές Ζαγορίου αποτελείται από 46 χωριά που τα γεωγραφικά τους όρια σχεδόν συμπίπτουν με τα σημερινά.

Εκτός από τις κατά καιρούς διαφοροποιήσεις στα γεωγραφικά-διοικητικά όρια του Ζαγορίου παρατηρούνται και αλλαγές στο οικιστικό δίκτυο της περιοχής με την ερήμωση και εξαφάνιση χωριών, αλλά και τη δημιουργία νέων.

Αρχικά πρέπει να επισημάνουμε ότι το οικιστικό πλέγμα του Ζαγορίου σαφώς επηρεάστηκε από τις σλαβικές επιδρομές[1], αφού γνώρισε και εγκαταστάσεις σλάβικων φύλων, όπως φαίνεται από τα πολυάριθμα σλαβικά τοπωνύμια που είναι, ακόμη και σήμερα, διάσπαρτα στην περιοχή...

Αρκετούς αιώνες αργότερα έχουμε μετακίνηση και μόνιμη εγκατάσταση Βλάχων στο ανατολικό τμήμα του Ζαγορίου αποκαλούμενο, γι' αυτό το λόγο, και Βλαχοζάγορο.

Η μετανάστευση αυτή που τοποθετείται στον 13^ο αιώνα πρέπει να θεωρηθεί ως και η τελευταία στην περιοχή, αφού το Ζαγόρι έμεινε ανέπαφο από τη μεγάλη αλβανική κάθοδο που πραγματοποιήθηκε έναν αιώνα αργότερα στο μεγαλύτερο τμήμα του Ελλαδικού χώρου...

Οι τοπικές επιδρομές των Τούρκων και ορισμένων αλβανικών φύλων στην περιοχή, προς τα τέλη του 14^ου αιώνα, εντάσσονται σε άλλα πλαίσια και αντιμετωπίζονται, ως ένα σημείο, με νέες οχυρώσεις στα ευάλωτα σημεία της ΝΔ πλευράς του Ζαγορίου. Βρισκόμαστε στην εποχή, όπου χτίζονται νέα καστέλλια στα χωριά Δοβρά, Κάτω Σουδενά και Αρτσίστα...

Οι σημαντικές όμως μεταβολές στο οικιστικό δίκτυο του Ζαγορίου πραγματοποιούνται κατά τον 16^ο και 17^ο αιώνα. Στο διάστημα αυτό προγενέστεροι μικροί οικισμοί διαλύονται και ενσωματώνονται σε μεγαλύτερους, κάτοικοι μεταναστεύουν τμηματικά ή ομαδικά και δημιουργούν συνοικίες σε άλλα χωριά, ενώ παράλληλα εμφανίζονται νέοι οικισμοί κυρίως στο κεντρικό Ζαγόρι.[2]’’

Οι σημαντικότερες αλλαγές στο οικιστικό δίκτυο του Ζαγορίου, μέχρι αυτό να αποκτήσει την τελική του μορφή περίπου στα μέσα του 18^ου αιώνα ήταν οι εξής:

Δυτικό Ζαγόρι

Σχετικά με το Δυτικό Ζαγόρι υπάρχουν αναφορές για πλήθος συνοικισμών οι οποίοι σταδιακά εγκαταλείφθηκαν ή απορροφήθηκαν. Ενδεικτικά, γύρω από το Πάπιγκο αναφέρεται, κατά την οθωμανική κατάκτηση, η ύπαρξη των συνοικιών: Αγία Κυριακή, Λιασκοβέτς, Κλινοβόν, Τούρναβος, Μεγάλη Τσονδίλα, Νιφίτσα, Οστανίτσα, Πογδορά Λαψίστι και Καλύβια. Όλες οι παραπάνω συνοικίες ερήμωσαν στα μέσα περίπου του 16^ου αιώνα.

Κεντρικό Ζαγόρι

Στην περιοχή του Κεντρικού Ζαγορίου παρατηρούνται οι πιο πολλές και σημαντικές οικιστικές μεταβολές. Από τον Λαμπρίδη γίνεται αναφορά σε 40 χωριά, μικρά ή μεγάλα, τα οποία εγκαταλείφθηκαν στα μέσα περίπου του 17^ου αιώνα. Η ακριβής ημερομηνία διάλυσης των οικισμών αλλά κυρίως τα ακριβή αίτια που την προκάλεσαν παραμένουν στις περισσότερες των περιπτώσεων άγνωστα.

Ανατολικό Ζαγόρι

Οι μεταβολές στο οικιστικό δίκτυο του Ανατολικού Ζαγορίου είναι αισθητά λιγότερες από τα υπόλοιπα τμήματα. Και σε αυτή την περίπτωση τις περισσότερες φορές παραμένουν άγνωστα τα αίτια διάλυσης των οικισμών καθώς και η ακριβής χρονολογία.

‘’Συμπερασματικά μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι σε διάστημα δυο αιώνων (16^ος-17^ος) στην περιοχή του Ζαγορίου ερημώθηκαν 52 μεγάλοι και μικροί οικισμοί για άγνωστη, τις περισσότερες φορές, αιτία. Στις περιπτώσεις εκείνες, όπου αναφέρονται οι λόγοι ερήμωσής τους, παρατηρούμε ότι αυτοί είναι «κλασσικοί» και κοινοί με αυτούς που προξένησαν πληθυσμιακές μετατοπίσεις, όχι μόνο στον ευρύτερο Ελλαδικό χώρο, αλλά και στο Βαλκανικό.

Μόνο σε μια περίπτωση η εξαφάνιση ενός χωριού και η μετανάστευση των κατοίκων του δεν έχει σχέση με τους πολέμους, τις επιδημίες και το κλίμα. Πρόκειται για το χωριό Παλιοχώρι που κατά τον Λαμπρίδη βρισκόταν σε μικρό οροπέδιο «3/4 περίπου της ώρας προς τη Μ. των Άνω Σουδενών» και οι κάτοικοι του οποίου διασκορπίστηκαν, επειδή φόνευσαν τους σπαχήδες τους..

Στα μέσα λοιπόν του 18^ου αιώνα το οικιστικό δίκτυο του Ζαγορίου απέκτησε την οριστική του μορφή που διατηρεί μέχρι και σήμερα.[3]’’

ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ

Οι πρώτες δημογραφικές πληροφορίες για την περιοχή αφορούν τις αρχές του 19^ου αιώνα. Προέρχονται από τον Γάλλο πρόξενο και περιηγητή F. Pouqueville. Αναφέρονται 44 χωριά με τον αριθμό των οικογενειών να ανέρχεται σε 5.350. Με βάση τα δεδομένα αυτά υπολογίζεται ότι το 1812 οι κάτοικοι του Ζαγορίου είναι περίπου 26.750[4].

‘’Θα περάσουν πάρα πολλά χρόνια (1856) ώσπου να έχουμε πληροφορίες σχετικά με το πληθυσμικό δυναμικό του Ζαγορίου... υπάρχουν έμμεσες ισχυρές ενδείξεις ότι ο πληθυσμός των χωριών του Ζαγορίου ελαττώθηκε και μάλιστα σημαντικά.

Τα αίτια που προκάλεσαν τη σημαντική αυτή μείωση ήταν: α) οι συχνές επιδημίες που έπληξαν, στο διάστημα 1814-1823, ολόκληρη την Ήπειρο και όπως ήταν φυσικό και το Ζαγόρι και β) η μεγάλη φυγή των Ζαγορισίων, σε πρώτη φάση, με την πολιορκία του Αλή πασά από τα σουλτανικά στρατεύματα και, σε δεύτερη φάση, με την έκρηξη της Επανάστασης του 1821.

α) Η πανώλη

Όπως είναι γνωστό το πρώτο τέταρτο του 19^ου αιώνα ενέσκηψε μεγάλη επιδημία πανώλης σ’ ολόκληρη των οθωμανική αυτοκρατορία... Ως πιο σημαντικοί αμυντικοί μηχανισμοί απέναντι στην «πανούκλα» μπορούν να αναφερθούν: 1) η απολύμανση των έφιππων ταχυδρόμων... και 2) ο σχηματισμός λοιμοκαθαρτηρίων, «λαζαρέτων», σ’ όλα τα περάσματα της Πίνδου.

Όμως παρόλη τη συνεχή και αυστηρή επαγρύπνηση των φρουρών στα δερβένια της Πίνδου, η πανώλη θα εισχωρήσει, έστω και ύστερα από μεγάλη καθυστέρηση, το 1814 στην Ήπειρο και ειδικότερα στις παρακάτω περιοχές: Φιλιάτες, Αργυρόκαστρο, Κόνιτσα και Ζαγοροχώρια.[5]’’

‘’...εκτός από τις αόριστες αναφορές σε ποσοστά θνησιμότητας από την πανώλη, αποτυπώνεται και ο πιο συνηθισμένος μηχανισμός αντίδρασης ενάντια στη φοβερή επιδημία που δεν είναι άλλος από τη φυγή στα βουνά... η αποδημία σε ορεινά μέρη, όπου η αραιοκατοίκηση περιόριζε σημαντικά τον κίνδυνο της μετάδοσης.

Πρέπει όμως να επισημάνουμε ακόμη ότι, πέρα από αυτό το μέτρο, οι ζαγορίσιες κοινότητες...έλαβαν τα αναγκαία μέτρα για την παρεμπόδιση της επέκτασης της επιδημίας στην περιοχή. Τα μέτρα αυτά ήταν: 1) λοιμοκάθαρση των ταξιδιωτών[6] και 2) αυστηρός έλεγχος στους κύριους δρόμους και υποχρεωτικές διαβάσεις για τον περιορισμό της ελεύθερης επικοινωνίας[7].’’

Τη χρονική περίοδο 1818-1819, ‘’η επιδημία προσβάλει χωριά που βρίσκονται στο Κεντρικό Ζαγόρι και πιο συγκεκριμένα: το Σκαμνέλι (1818-1819), την Καμνιά και Καλωτά (1822) και τις Νεγάδες (1823). Το τελευταίο έτος (1823) η πανώλη αυτή... θα παύσει οριστικά.[8]’’

‘’...είμαστε σε θέση  να υποστηρίξουμε ότι, σε συνδυασμό με τη μεγάλη και οριστική φυγή των Ζαγορισίων που επακολούθησε, δημιούργησε δημογραφική κρίση στην περιοχή, αφού, πριν την εμφάνιση της πανώλης, το Ζαγόρι γνώριζε και οικονομική ευμάρεια και δημογραφική ευημερία.[9]’’

β) Η μεγάλη φυγή

‘’... η μεγάλη φυγή των Ζαγορισίων πραγματοποιείται σε δυο φάσεις.

Στην πρώτη (1820-1822) αρκετοί Ζαγορίσιοι υποχρεώθηκαν να εγκαταλείψουν την περιοχή για δυο λόγους:

α) για να αποφύγουν την οργή και την εκδικητικότητα που έτρεφε ο Ισμαήλ πασάς για τους κατοίκους και ιδιαίτερα για μερικούς προύχοντες του  Ζαγορίου, επειδή τους θεωρούσε φίλους και συμμάχους του μισητού του εχθρού Αλή πασά[10].

β) Ο «χαλασμός» των Ιωαννίνων, που είχε σαν αποτέλεσμα να χάσουν οι περισσότεροι Ζαγορίσιοι όλα τα υπάρχοντά τους. Συγκεκριμένα στις 25 Αυγούστου του 1820, ο Αλή πασάς για να ελέγχει τις κινήσεις των σουλτανικών στρατευμάτων που τον πολιορκούσαν διέταξε να πυρπολήσουν το βαρόσι. Μέσα σε ελάχιστο χρόνο... η περιοχή της αγοράς, που φιλοξενούσε τα ξύλινα εργαστήρια των συντεχνιτών, παραδόθηκαν στις φλόγες που αποτελείωσαν ό,τι είχε μείνει από τη λεηλασία των Αλβανών επιδρομέων.... πολλοί από αυτούς αναγκάστηκαν να μεταναστεύσουν στο εξωτερικό παίρνοντας μαζί και τις οικογένειές τους από τα Ζαγοροχώρια.

Στη δεύτερη φάση (1823-1832) τα αίτια που οδήγησαν τους Ζαγορισίους στην αποδημία... μπορούν να θεωρηθούν ως έμμεσες συνέπειες της Ελληνικής επανάστασης του 1821.

Η εξασφάλιση διαμονής και διατροφής των τουρκικών στρατευμάτων, οι επιτάξεις των υποζυγίων, η αναρχία και κυρίως οι συχνοί και βαρείς έρανοι για την κάλυψη των πολεμικών δαπανών του τουρκικού στρατού αποτελούσαν τις πιο χαρακτηριστικές περιπτώσεις του ακούσιου αντίκτυπου της Ελληνικής επανάστασης και του αντιπερισπασμού των τουρκικών δυνάμεων σ’ αυτή.

Στα παραπάνω θα μπορούσε κανείς να προσθέσει την εμφάνιση και την εξάπλωση της ληστείας...[11]’’

‘’... η φυγή των Ζαγορισίων συνετέλεσε κι αυτή με τη σειρά της στην αρνητική εξέλιξη του δημογραφικού δείκτη της περιοχής για τρεις, τουλάχιστον, δεκαετίες.

Η μείωση του πληθυσμού του Ζαγορίου γίνεται ιδιαίτερα αισθητή αν συγκρίνει κανείς τις δημογραφικές εκτιμήσεις του F. Pouqueville (1812) μ’ αυτές του Π. Αραβαντινού (1856)... [ο Αραβαντινός] αναφέρει ότι ο ζαγορίσιες οικογένειες ανέρχονται σε 2.837 [12]’’ και οι κάτοικοί του ανέρχονται περίπου στους 20.000 σε 46 χωριά.

‘’Πιο ενθαρρυντικά είναι τα δημογραφικά στοιχεία που αναφέρει, λίγα χρόνια αργότερα, ο Λαμπρίδης...το 1868 οι οικογένειες του Ζαγορίου ανέρχονται σε 4.964 και οι κάτοικοί του σε 29.882... σημαντική δημογραφική αύξηση...περίπου στα 25%.[13]’’

‘’...η θεαματική άνοδος του πληθυσμού στο Ζαγόρι την περίοδο αυτή είναι δύσκολο να εξηγηθεί, επειδή απουσιάζουν οι ευνοϊκές προϋποθέσεις που θα λειτουργούσαν θετικά προς αυτή την κατεύθυνση. Αντίθετα, θα λέγαμε, πως οι οικονομικοί δείκτες της περιοχής συνεχώς χειροτερεύουν... μοναδική ανακούφιση αποτελούν οι συνεχείς και σπουδαίες ευεργεσίες των απόδημων...[14]’’

‘’Η επόμενη στατιστική προσέγγιση του πληθυσμού της περιοχής πραγματοποιείται στα 1873-1874 και δημοσιεύεται στον Β΄τόμο της επετηρίδας «του εν Κωνσταντινουπόλει Ηπειρωτικού Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου».... Σε σύγκριση με τα προηγούμενα δημογραφικά στοιχεία του Λαμπρίδη παρατηρούμε μια μείωση στον συνολικό πληθυσμό της περιοχής σε ένα ποσοστό γύρω στα 6%.[15]’’

‘’Στοιχεία για το πληθυσμιακό δυναμικό του Ζαγορίου διαθέτουμε ξανά το 1895 από οθωμανική πηγή. Ο Σαλναμές του 1895 για το ναχιγιέ του Ζαγορίου μας δίνει τα παρακάτω στοιχεία: χανέδες 5.289, κάτοικοι 23.740.

‘’Στις αρχές του 20^ου αιώνα... ο γραμματέας της Μητρόπολης των Ιωαννίνων, Παύλος Ευαγγελίδης, κατήρτισε «την ακριβή στατιστική»...ανεβάζει τον πληθυσμό σε 22.820... μια σημαντική μείωση των κατοίκων.. σε ένα ποσοστό 19%... Η υπερβολική μείωση πληθυσμού του Ζαγορίου οφείλεται αναμφισβήτητα στην αύξηση του μεταναστευτικού ρεύματος’’ και ‘’στη μάστιγα της ληστείας...[16]’’

‘’Σύμφωνα με την απογραφή...[της Στατιστικής Υπηρεσία της Ελλάδος] το πληθυσμιακό δυναμικό του Ζαγορίου ανέρχεται σε 15.551 ψυχές. Σε σύγκριση με την προηγούμενη απογραφή του 1902 παρατηρούμε μια ελάττωση του πληθυσμού κατά 7.309 κατοίκους που σε ποσοστά η μείωση αυτή μεταφράζεται σε 32%... οφείλεται αποκλειστικά και μόνο στο μεταναστευτικό ρεύμα που ανάμεσα στα 1902-1907 γνώρισε μεγάλη έξαρση...[17]’’

Πίνακας:

Δημογραφική Εξέλιξη του Ζαγορίου

(1812-1912)

Γεώργιος Παπαγεωργίου

 (επιμέλεια* Σπήλιος Κούνας)

* Το παραπάνω κείμενο αποτελεί μια περίληψη, ακριβέστερα μια μορφή σταχυολόγησης, των τμημάτων τα οποία αναφέρονται στην οικιστική συγκρότηση και δημογραφία από το βιβλίο του Γεώργιου Παπαγεωργίου, Οικονομικοί και Κοινωνικοί Μηχανισμοί στον Ορεινό Χώρο, Ζαγόρι (μέσα 18^ου – αρχές 19^ου αιώνα), Εκδόσεις Ριζαρείου Σχολής, Ιωάννινα 1995

[1] Από τις επιδρομές αυτές οι πιο σημαντικές είναι:  1) του 587 οπότε Άβαροι και Σλάβοι εισβάλλουν και λεηλατώντας περιοχές της Ελλάδας φθάνουν και εγκαθίστανται στην παλαιά Ήπειρο διώχνοντας τους ντόπιους από τις εστίες (βλ Ευάγγελος Χρυσός, ‘’Συμβολή στην Ιστορία της Ηπείρου κατά την πρωτοβυζαντινή εποχή’’, ΗΧ 23(1981), σ. 71-78) και 2) του 614-616, όπως πληροφορούμαστε από τα Θαύματα του Αγίου Δημητρίου, P. Soustal, Tabula imperii Byzantini 3 Nikopolis und Kephallenia, Wien 1981, σ. 50-52

[2] Παπαγεωργίου Γεώργιος, Οικονομικοί και Κοινωνικοί Μηχανισμοί στον Ορεινό Χώρο, Ζαγόρι (μέσα 18ου – αρχές 19ου αιώνα), Εκδόσεις Ριζαρείου Σχολής, Ιωάννινα 1995, σ. 14-15

[3] ό.π. σ. 21

[4]Τα στοιχεία αυτά περιέχονται στον πρώτο τόμο του Voyage de la Grèce. Ο F. Pouqueville αξιοποίησε ταυτόχρονα πηγές όπως τα αρχεία της αυτοκρατορικής απογραφής της Κωνσταντινούπολης, τις εγκυκλίους των μοναστηριών, τα μητροπολιτικά αρχεία, τους καταλόγους της ορθόδοξης εκκλησίας και τα αρχεία των Οθωμανών κατήδων. Για τον υπολογισμό του πληθυσμού χρησιμοποίησε τα δεφτέρια του χαρατσιού σε αντιπαράθεση με τους μητροπολιτικούς καταλόγους και την απογραφή του 1812. Σημειώνεται παρόλα αυτά ότι από τα στοιχεία του απουσιάζουν τα χωριά Φραγκάδες, Παλαιοχώρι Λάιστας και Αληζότ Τσιφλίκι, ενώ περιλαμβάνονται τα Δολιανά τα οποία απουσιάζουν από μεταγενέστερους δημογραφικούς πίνακες. Παπαγεωργίου, ο.π. σ. 160

[5] ο.π. σ. 161-162

[6] ‘’πληροφορούμαστε την ύπαρξη λαζαρέτου (λοιμοκαθαρτηρίου) στο Πάπιγκο και τη Μπούλτση (Ελάτη)...αλλά και γραπτές μαρτυρίες μιλούν για την ύπαρξη λαζαρέτου στο Μονοδέντρι τον Αύγουστο του 1821.’’

[7] ο.π. σ. 165-166. Γίνονται επίσης αναφορές για τον έλεγχο των δερβενιών στο Τσεπέλοβο.

[8] ο.π. σ. 167-168

[9] ο.π. σ. 168

[10] βλ. Καπέσοβο, Τσεπέλοβο και Κουκούλι, από τα οποία, και κυρίως από το πρώτο, κατάγονταν οι περισσότεροι σύμβουλοι του Αλή Πασά.

[11] ο.π. σ. 168-169

[12] ο.π. σ. 170

[13] ο.π. σ. 171

[14] ο.π. σ. 171

[15] ο.π. σ.172

[16] ο.π. σ. 172-173

[17] ο.π. σ. 175